Alfabet lubelski w Radiu Lublin

K jak kawiarnie

Picie kawy rozpowszechniło się w Europie w wieku XVIII. Wtedy również w wielu miastach zaczęły szybko powstawać kawiarnie i cukiernie, które do dziś stanowią nieodłączny element miejskiego pejzażu. Moda na tego rodzaju lokale nie ominęła również Lublina. Wiadomo, że cukiernia działała w latach 80-tych XVIII stulecia przy pierwszym lubelskim budynku teatralnym, czyli Komedialni na Korcach (przy obecnej ulicy Królewskiej).

K jak Kamieńska

Anna Kamieńska (1920-1986) – poetka, pisarska, eseistka i tłumaczka. Urodziła się w Krasnymstawie. W 1925 roku przeprowadziła się wraz z rodzicami do Lublina. Zamieszkali przy ulicy Skibińskiej na Bronowicach, później przenieśli się na ulicę Wieniawską. Uczyła się w Liceum im. Unii Lubelskiej, jej szkolnymi koleżankami były m. in. Julia Hartwig, Hanna Malewska i Anna Szternfinkiel (Langfus). Tuż przed wojną ukończyła Liceum Pedagogiczne im. Elizy Orzeszkowej w Warszawie. W okresie okupacji powróciła na Lubelszczyznę, opiekowała się wówczas m. in. dziećmi w przytułkach, przygotowywała wspólnie z nimi spektakle teatralne (także według własnych scenariuszy), w tym czasie podjęła także studia polonistyczne na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

H jak Hartwigowie

Maria i Ludwik Hartwigowie przyjechali w 1918 roku do Lublina z Moskwy, skąd zmuszeni byli emigrować po wybuchu rewolucji bolszewickiej. Ludwik wspólnie z żoną prowadził w Moskwie zakład fotograficzny. Mieli wtedy już czworo dzieci. W 1921 roku w kamienicy na rogu Krakowskiego Przedmieścia i ulicy Staszica na świat przyszła jeszcze córka – Julia. Hartwigowie po przyjeździe do Lublina także zajęli się fotografią. Ich pierwsze atelier najpierw znajdowało się przy ulicy Peowiaków 2, tuż obok teatru. Być może ta bliskość sprawiła, że Ludwik Hartwig został stałym fotografem lubelskiej sceny. Później tę tzw. budę Hartwigów przejął syn – kolejny wybitny fotograf w rodzinie – Edward Hartwig, a ojciec założył nowy zakład w podwórku Hotelu Europa, skąd wkrótce przeniósł się na Kapucyńską. Po tragicznej śmierci Marii Ludwik ożenił się powtórnie, druga żona także pomagała mu w prowadzeniu zakładu.

G jak Grędziński

Stanisław Grędziński (1895-?) – poeta, prozaik, publicysta, członek grupy poetyckiej „Reflektor”. Urodził się w Lublinie, jego ojciec prowadził sklep m. in. z artykułami tytoniowymi przy Krakowskim Przedmieściu. Ukończył gimnazjum Vetterów, po czym w 1913 roku rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej, które przerwał wraz z wybuchem wojny. Walczył w Legionach, ranny w 1917 roku na krótko przerwał służbę wojskową i wrócił do Lublina, by później raz jeszcze ubrać mundur już jako żołnierz Wojska Polskiego. To właśnie najpewniej podczas tej przerwy w służbie zadebiutował jako poeta kilkoma wierszami, które ukazały się w 1917 roku na łamach „Ziemi Lubelskiej”. Po wyjściu z wojska w 1920 roku podejmował studia m. in. w Krakowie i Lublinie – studiował prawo, polonistykę, medycynę i sztuki piękne. Ostatecznie żadnego z tych kierunków nie ukończył.

G jak Glatsztejn

Jakub (Jankew) Glatsztejn (1896-1971) – tworzący w języku jidysz żydowski poeta, prozaik, publicysta. Urodził się w Lublinie w rodzinie właściciela sklepu odzieżowego. Jego dom rodzinny stał najprawdopodobniej przy ulicy Jatecznej na Podzamczu. Jak ustalił Adam Kopciowski na podstawie zachowanych dokumentów, znajdował się on w pobliżu dzisiejszego skrzyżowania alei Tysiąclecia i alei Unii Lubelskiej, tuż przy obecnym ogrodzeniu Zamku Lubelskiego. Z domu wyniósł zainteresowanie dla literatury jidysz. Za sprawą ojca już w dzieciństwie miał okazję zapoznać się z dziełami Icchoka Lejba Pereca, Szolema Alejchema czy Abrahama Rajzena. Uczęszczał do chederu, czyli żydowskiej szkoły religijnej. Równolegle jednak rodzice kształcili go w domu, dzięki czemu zaliczył eksternistycznie program sześciu klas gimnazjum. W 1914 roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie początkowo utrzymywał się z nisko płatnej pracy fizycznej. W tym samy roku debiutował opowiadaniem wydrukowanym w nowojorskim czasopiśmie jidysz „Di Fraje Arbajter Sztime”.

F jak Frenkiel-Ossowska

Eleonora Frenkiel-Ossowska (1898-1982) – ta wybitna aktorka, legenda sceny przy ulicy Narutowicza, związana była z teatrem lubelskim przez 50 lat. Urodziła się w Warszawie. Tam też studiowała na Uniwersytecie Warszawskim, po czym wstąpiła do Oddziału Dramatycznego Konserwatorium Muzycznego, który ukończyła w 1923 roku. W czasie studiów – w latach 1920-1921 – uczęszczała także do Studium Teatralnego prowadzonego przez Stanisławę Wysocką. To właśnie ta wybitna aktorka, reżyserka i reformatorka teatru (w latach 1926-1927 kierująca Teatrem Miejskim w Lublinie) była jedną z mistrzyń Frenkiel-Ossowskiej. Po uzyskaniu dyplomu aktorskiego wyjechała do Wilna, gdzie do 1929 roku występowała przede wszystkim na deskach Teatru Polskiego działającego w sali Towarzystwa „Lutnia”. W tym samym okresie (pomiędzy 1925 a 1929 rokiem) w Wilnie w Teatrze na Pohulance działała Reduta. Na wileńskiej scenie miała okazję zetknąć z samym twórcą Reduty – Juliuszem Osterwą, ale także z Ireną Solską czy Karolem Adwentowiczem.

C jak Czechowicz

Józef Czechowicz (1903-1939) - poeta, prozaik, dramaturg, dziennikarz, redaktor, fotograf, nauczyciel, radiowiec, współzałożyciel pisma i grupy poetyckiej „Reflektor”, dzięki której w latach 20-tych XX wieku Lublin stał się jednym z pierwszych i najważniejszych ośrodków awangardy literackiej w Polsce. Trudno znaleźć innego poetę tak mocno związanego z naszym miastem. Tu się urodził, tu mieszkał przez większą część swojego życia, tu pracował tu jako nauczyciel, dziennikarz, redaktor. Zachowały się także jego zdjęcia, które robił podczas spacerów po zaułkach rodzinnego miasta. O swoim mieście często i chętnie pisał. Ten jeden z najbardziej oryginalnych poetów polskich XX wieku przyszedł na świat w suterenie nieistniejącej dziś kamienicy przy ulicy Kapucyńskiej – pomiędzy Teatrem im. Juliusza Osterwy i budynkiem obecnego Pedetu. Tam też spędził młodość i dzieciństwo.

C jak Chrostowska

Grażyna Chrostowska (1921-1942) – urodziła się w Lublinie w rodzinie Michała i Wandy Chrostowskich. Gdy miała zaledwie 11 lat zmarła jej matka. Od tego czasu cały ciężar wychowania Grażyny i jej starszej siostry Apolonii (Poli) spadł na ojca – legionistę, nauczyciela, działacza społecznego i politycznego. Przyszła poetka uczyła się w Gimnazjum Michaliny Sobolewskiej, a później w Gimnazjum Heleny Czarnieckiej, które mieściło się przy ulicy Bernardyńskiej w Lublinie. To właśnie wtedy zaczęła pisać wiersze, a prawdopodobnie także i prozę. Jej siostra była w gronie osób redagujących czasopismo lubelskiej młodzieży szkół średnich „W Słońce”, wśród których była również np. Julia Hartwig czy Jerzy Pleśniarowicz. Twórcy pisma należeli do ostatniego międzywojennego pokolenia będącego pod wpływem poetów z kręgu awangardy lubelskiej, czego przejawem była m. in. fascynacja Józefem Czechowiczem czy Józefem Łobodowskim.

C jak Chmielarczyk

Maksymilian Chmielarczyk (1891-1953) – aktor, reżyser, w latach 1947-1952 dyrektor lubelskiego teatru dramatycznego. Jako pseudonimu używał niekiedy nazwiska swojego ojczyma – Józefa Cybulskiego (także aktora i dyrektora teatrów). Na scenie zaczął występować już jako dziewięciolatek. Uczył się w szkole handlowej, później rozpoczął studia medyczne, które przerwał, by wstąpić do Klasy Dramatycznej przy Warszawskim Towarzystwie Medycznym. Przed pierwszą wojną światową grał w teatrach warszawskich (m.in. w Teatrze Małym i Teatrze Polskim Arnolda Szyfmana). W 1914 roku znalazł się na Syberii, gdzie przebywał do 1922 roku. W tym czasie zajmował się m. in. organizowaniem polskiego życia teatralnego. Po powrocie do kraju do 1939 roku występował m. in. w Krakowie, Lublinie, Bydgoszczy i Toruniu, a także w warszawskich kabaretach i teatrach rewiowych. Czas okupacji spędził w Biłgoraju, gdzie pracował jako kasjer w tamtejszej spółdzielni rolniczo-handlowej.

B jak Bechczyc-Rudnicka

Maria Bechczyc-Rudnicka (1888-1982) przyszła na świat w Warszawie jako córka rosyjskiego urzędnika, zamożnego szlachcica Piotra Mataftina i Heleny z Raszpilów. W młodości była uczennicą Instytutu Szlachetnie Urodzonych Panien w Petersburgu, później wstąpiła na tamtejszy Wydział Humanistyczny Wyższych Kursów Żeńskich. Interesowała się wówczas historią (przede wszystkim dziejami rewolucji francuskiej), dużo podróżowała po całej Europie. W trakcie jednej z takich podróży poznała swojego pierwszego męża – Antoniego Bechczyc-Rudnickiego. Po rewolucji bolszewickiej 1917 roku, w wyniku której straciła rodzinny majątek, przeniosła się wraz z mężem do Polski.

A jak Awangarda lubelska

Awangardą (z franc. avant-garde – straż przednia) zaczęto nazywać na początku lat 20-tych XX wieku nowatorskie zjawiska w sztuce, które były z jednej strony świadectwem szoku wywołanego I wojną światową i jej skutkami, z drugiej zaś towarzyszyły powojennemu przyśpieszeniu modernizacyjnemu i cywilizacyjnemu. Zjawiska te wyrastały z przekonania, że nowoczesna twórczość powinna nadążać za technicznym postępem oraz przemianami społeczno-kulturowymi, stanowiły także reakcję na szybko zmieniającą się rzeczywistość.

Na zdjęciu: druk reklamowy debiutanckiego tomu Józefa Czechowicza Kamien´ z 1927 roku przygotowany przez samego autora. Zdjęcie ze zbiorów Muzeum Czechowicza

A jak Arnsztajnowa

Franciszka Arnsztajnowa (1865-1942) – poetka, prozaiczka, dramatopisarka, tłumaczka, działaczka społeczna i polityczna, jedna z najważniejszych i najciekawszych osobowości kulturalnego Lublina końca XIX i pierwszych dziesięcioleci wieku XX. Pochodziła ze zasymilowanej żydowskiej rodziny Meyersonów, jej dziadkiem był słynny rabin Azriela Horowitza, zwany Żelazną Głową, który zasłynął jako jeden z głównych oponentów Widzącego z Lublina. Z kolei jej matka – Malwina Meyerson była autorką powieści i opowiadań, w których jako jedna z pierwszych opisywała w polskiej literaturze świat i obyczaje polskich Żydów. Natomiast brat – Emil Meyerson, który studiował w Heildelbergu, a później mieszkał na stałe we Francji, był wybitnym filozofem. Franciszka także zresztą należała do osób świetnie wykształconych, przez dwa lata studiowała w Berlinie nauki przyrodnicze. Po powrocie do Lublina wyszła za mąż za przyszłego znanego lubelskiego lekarza i społecznika Marka Arnsztajna i zamieszkała w należącej do jego rodziny kamienicy przy ulicy Złotej 2. Ich syn – zmarły przedwcześnie Jan Arnsztajn – był także lekarzem, legionistą, zawodowo grywał w tenisa, a wspólnie z poetami z grupy Reflektor pisał teksty do lubelskich szopek satyrycznych.

A jak Alternatywa lubelska

Lubelski teatr alternatywny stanowi jedną z kulturalnych wizytówek miasta i regionu – a działające do dziś Scena Plastyczna KUL, Provisorium czy Gardzienice to rozpoznawalne nie tylko w kraju teatralne „marki” kojarzone z Lublinem. Na czym polegał fenomen zjawiska, jakim była lubelska alternatywa?

Grzegorz Kondrasiuk zachęcał kiedyś, by mówić właśnie o alternatywie, a nie tylko o teatrze alternatywnym. To zjawisko artystyczne i społeczne było bowiem czymś więcej niż teatr (by użyć tytułowych słów znanej książki prof. Aldony Jawłowskiej. Choć jego początki związane są oczywiście z ruchem teatralnym lubelskich studentów. Pierwsza znana dziś tego rodzaju inicjatywa zrodziła się wśród społeczności akademickiej UMCS i KUL pod koniec 1947 roku. Na dobre w świadomości lublinian teatr studencki pojawił się jednak w 1952 roku za sprawą Teatru Akademickiego KUL (to jego tradycje kontynuuje dziś m. in. Scena Plastyczna KUL Leszka Mądzika czy Teatr ITP ks. Mariusza Lacha.

Jarosław Cymerman

Zdjęcie ze zbiorów Biblioteki Multimedialnej „Brama Grodzka – Teatr NN”